Dva je puta bio smederevski, a tri puta bosanski sandžak-beg. Osim odgovorne funkcije državnika, upravnika ova dva važna pogranična sandžaka, učestvovao je i u brojnim pohodima, posebno u vojnama koje je poduzimao najpoznatiji sultan Osmanskog Carstva Sulejman Veličanstveni, počev od pohoda na Beograd 1521, bitke na Mohaču 1526, pa do opsade Beča 1529. godine.
Gazi Husrev-beg jedna je od najznačajnijih ličnosti iz osmanskog perioda Bosne i Hercegovine. Zahvaljujući vakufima koje je iza sebe ostavio, on je prisutan u našoj svakodnevici jer su njegova džamija i medresa najzaslužnije zašto je Sarajevo i danas duhovni centar muslimana Balkana.
Brojni su historijski izvori i djela koja govore o njegovom životnom putu, porijeklu, karijeri, vakufima, a zahvaljujući dr. Behiji Zlatar, od 2010. godine imamo integralnu monografiju našeg najvećeg vakifa, bosanskog namjesnika i vojskovođe. Njeno djelo Gazi Husrev-beg u izdanju Orijentalnog instituta na 244 stranice donosi, između ostalog, i razrješenje dileme o godini prvog imenovanja Gazi Husrev-bega na mjesto bosanskog sandžak-bega.
Do izlaska iz štampe ove knjige Behije Zlatar imali samo četiri manje monografije o Gazi Husrev-begu (Ćiro Truhelka, Safvet-beg Bašagić, Fehim Spaho, Hamdija Kreševljaković) i jednu spomenicu. Osim navedenog, Gazi Husrev-beg je, zbog svog značaja, odavno ušao u narodne pjesme, legende, a u novije vrijeme i u književnost (Mehmed Handžić, Rešad Kadić, Hazim Akmadžić) i pozorište (Džemaludin Latić).
Ove godine navršava se tačno pet stoljeća od imenovanja Gazi Husrev-bega na mjesto bosanskog namjesnika. Da bismo shvatili značaj ove godišnjice, moramo se podsjetiti na historijske okolnosti koje su prethodile ovom imenovanju i ukratko proći kroz biografiju Gazi Husrev-bega, što nam je, zahvaljujući Behiji Zlatar, izuzetno olakšano.
TRI I PO DECENIJE U SLUŽBI OSMANSKOG CARSTVA
U godini imenovanja Husrev-bega za bosanskog namjesnika njegov rođak sultan Sulejman Veličanstveni osvojio je Beograd. Husrev-beg je 1519. godine imenovan za smederevskog sandžak-bega, što mu je omogućilo da učestvuje u pripremi pohoda na ovaj grad.
U 16. stoljeću Osmansko Carstvo doseglo je vrhunac svog teritorijalnog širenja i razvoja, a znatan broj njegovih vojnih i državnih velikodostojnika bio je porijeklom s Balkana, najviše iz Bosne. Jedan od takvih bio je Gazi Husrev-beg. Rodio se u grčkom Serezu, gdje je njegov otac Ferhad-beg bio namjesnik. Otac mu je bio rodom iz Hercegovine, a majka princeza Seldžuka, kći sultana Bajazida II, sestra sultana Selima I, a tetka Sulejmana Veličanstvenog. Ovi podaci na najbolji način svjedoče o visini položaja koji je dosegao njegov otac.
U vrijeme kada se Gazi Husrev-beg pojavio na historijskoj sceni na prijestolju u Stambolu bio je njegov djed sultan Bajezid II (1481–1512), zatim je vladao njegov daidža sultan Selim I (1512–1521), a potom daidžić sultan Sulejman Veličanstveni (1520–1566).
Od 1506. godine, kada je postavljen za carskog kapidžibašu, pa do smrti 18. juna 1541. godine stalno je bio na odgovornim državnim funkcijama. Dva puta bio je smederevski, a tri puta bosanski sandžak-beg. Osim odgovorne funkcije državnika, upravnika ova dva važna pogranična sandžaka, učestvovao je i u brojnim pohodima, posebno u vojnama koje je poduzimao najpoznatiji sultan Osmanskog Carstva Sulejman Veličanstveno, počev od pohoda na Beograd 1521, Bitke na Mohaču 1526, pa do opsade Beča 1529. godine.
Jedini do sada poznati crtež Gazi Husrev-bega
Kada je imao 26 godina, Gazi Husrev-beg postavljen je za carskog kapidžibašu – glavnog vratara na dvoru. Dužnost starješine straže na dvoru sultana bila je, između ostalog, i da predvodi strane poslanike u audijenciju kod sultana, obavlja različite povjerljive funkcije, posebno diplomatske. Utjecaj kapidžibaše na dvoru bio je toliko veliki da su ga Dubrovčani redovno darivali kada su išli u audijenciju kod sultana.
Nakon toga nema relevantnih podataka koji govore o životu Gazi Husrev-bega sve do vremena kada je on prvi put postavljen za smederevskog namjesnika 1519. godine.
Behija Zlatar navodi da je Muvekkit u svojoj Povijesti Bosne zabilježio kako je Husrev-beg, poslije smrti princa Mehmeda, 1504. godine imenovan za namjesnika u Skadru, a slični podaci nalaze se i u bosanskim salnamama za 1302/1884. i 1306/1888. godinu, u kojima je donesena kratka Gazi Husrev-begova biografija, ali drugi izvori ne govore o tom njegovom položaju. Neki historičari, kao i Muvekkit, navode da je Gazi Husrev-beg još 1506. godine imenovan za bosanskog namjesnika. Na osnovu tih izvora i Bašagić je pisao da je Gazi Husrev-beg bio bosanski namjesnik 1506. godine. Međutim, na temelju relevantne historijske građe, posebno podataka iz Državnog arhiva u Dubrovniku, Behija Zlatar dokazuje da on u to vrijeme nije bio u Bosni.
Naime, Dubrovčani su revnosno bilježili imena poklisara koji su redovno odlazili na poklonjenje svakom novom bosanskom namjesniku noseći uobičajene darove. Na osnovu te građe vidi se da su u Bosni, u vrijeme koje Muvekkit navodi kao doba u kojem je Gazi Husrev-beg bio bosanski namjesnik, na ovom položaju bili Firuz-beg (1505–1512), Junuz-aga (1512–1513), Sinan-paša Borovinić (1513–1514), Junuz-aga (1514–1515) i Mustafa-paša Jurišević od 1515. godine. Osim toga, i podatak iz Jahja-pašine vakufname, iz koje se vidi da je 1506. godine Husrev-beg bio carski kapidžibaša, opovrgava tvrdnje Safvet-bega Bašagića i njegovih istomišljenika da je u to doba bio bosanskim namjesnikom.
Dokument iz Državnog arhiva u Dubrovniku o kupovini skupocjenih tkanina za Gazi Husrev-bega
I Ibrahim Alajbegović Pečevija u svojoj Historiji donosi pogrešne podatke o vremenu namjesnikovanja Gazi Husrev-bega u Bosni navodeći da je više od trideset godina bio namjesnik Bosanskog sandžaka, što nije tačno.
TRI PUTA BOSANSKI NAMJESNIK
Gazi Husrev-beg živio je u vrijeme kada je Osmansko Carstvo bilo u usponu, kada su se njegove teritorije širile. Nakon smrti Selima I, Osmansko Carstvo obuhvatalo je 6,000.000 kvadratnih kilometara, a u vrijeme Sulejmana Veličanstvenog površina Carstva iznosila je 14.000.000 kvadratnih kilometara. Vladavinu sultana Sulejmana obilježile su, između ostalog, česte izmjene u upravi u osmanskim administrativnim provincijama. U prvim godinama Sulejmanove vladavine u Bosni imenovane su sve same znamenite vojskovođe. Inače, prema pisanju nekih historičara, Bosna je zbog svog položaja bila pokrajina Osmanskog Carstva koja je povjeravana na upravu istaknutijim vojskovođama.
Namjesnici sandžaka na granicama Carstva, kakvi su bili smederevski i bosanski, na čijem je čelu Gazi Husrev-beg bio tri puta, imali su i šira ovlaštenja od namjesnika provincija u unutrašnjosti Carstva.
Prije nego što je postavljen za bosanskog namjesnika Husrev-beg bio je smederevski namjesnik od 1519. do 1521. godine. U to vrijeme Smederevski sandžak predstavljao je graničnu oblast prema Kraljevini Ugarskoj pa su odatle često organizirani pohodi osmanske vojske prema zapadu.
Nije slučajno da je sultanov blizak rođak Husrev-beg postavljen za smederevskog sandžak-bega. Još dok se školovao u saraju, kao sultanov unuk, stekao je povjerenje svoje bliže rodbine, te je postavljen za carskog kapidžibašu.
Ferman sultana Sulejmana iz 1533. godine, upućen Gazi Husrev-begu
Nema mnogo podataka o Gazi Husrev-begovom upravljanju u Smederevu sve dok sultan Sulejman nije poduzeo pohod na Beograd 1521. godine. To je doba velikog uspona Osmanskog Carstva kojem je pečat davala markantna i snažna ličnost sultana Sulejmana Veličanstvenog.
Gazi Husrev-beg bio je svestrana ličnost koja je za sedamnaest godina, kroz tri namjesništva, proširila granice Bosne prema sjeveru, zapadu i jugu i učvrstila osmansku vlast nad Bosnom. Uz sve to, gradio je u Sarajevu vakufe koji su omogućili da taj grad postane važno središte i jedan od najvećih i najrazvijenijih osmanskih gradova u Evropi.